Hukukçu gözünden otomatik katılım
Uygulamada kısaca “OK” (otomatik katılım) olarak belirtilen çalışanların, kendi hukuksal işlemleri söz konusu olmaksızın Bireysel Emeklilik Sistemi içine alınmaları uygulaması başladı. Bu yazımızda bu konuyu kısaca ele alacağız.
Otomatik katılım, Bireysel Emeklilik Kanunu’na 10/8/2016 günlü yasayla eklenen “Çalışanların otomatik olarak bir emeklilik planına dahil edilmesi” başlıklı Ek Madde 2’de düzenlenmiştir.
OTOMATİK KATILIM KOŞULLARI
Otomatik katılım yoluyla BES’e katılmanın koşulları şunlardır:
● Türk vatandaşı olmak veya Türk Vatandaşlığı Kanunu m.28 kapsamında bulunmak (çıkma izni alarak Türk vatandaşlığını kaybeden kişiler)
● Kırk beş yaşını doldurmamış olmak
● Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu 4(1) bent (a) ve (c) uyarınca çalışmaya başlamak
BES Kanunu m.4’te yer alan “Bireysel Emeklilik Sistemi’ne yalnızca fiil ehliyetine sahip kişiler katılabilir” kuralının otomatik katılıma da uygulanıp uygulanmayacağı şimdiden tartışmalara yol açmıştır. Kanımızca BES Kanunu m.4 kişilerin “hak ehliyetini” (BES kapsamında hak sahibi olmalarını) gereksiz yere sınırlayan bir hükümdür. Bu sebeple de bu hükmü “Fiil ehliyetine sahip olmayanlar BES’e kendi işlemleriyle katılamazlar; fakat yasal temsilcilerinin bunları temsilen gerçekleştireceği bir işlemle katılabilirler” biçiminde anlamak eğilimi ortaya çıkmıştır. Otomatik katılımda ise, yasal temsilcinin işlemine de gerek olmayacağı; katılımcının “çalışıyor” olmasının yeterli görüleceği düşüncesi de dile getirilmektedir. BES’e katılımın mümkün olduğunca geniş ölçüde gerçekleşmesi (yorumların buna olanak verecek biçimde yapılması) emeklilik şirketlerinin sevinçle karşılayacakları bir durumdur. Ancak, daha sonra “Sistemde yer almaması gerekenlerin devlet katkısından da yararlandırılarak sistem içinde tutulmuş olmaları” gerekçesiyle kendilerine fatura çıkarılmasından endişe etmeleri de doğaldır.
MÜSTEŞARLIKÇA BELİRLENEN ŞİRKETLER YAPABİLİYOR
Yukarıda sayılan kişiler, işverenin bir emeklilik şirketiyle kuracağı emeklilik sözleşmesiyle emeklilik sistemine dahil olacaklardır.
İşverenin çalıştırdığı kimselerin BES’e otomatik katılımı konusunda ancak Müsteşarlıkça uygun görülen şirketlerden biri ile emeklilik sözleşmesi yapabileceğini hükme bağlamaktadır. Daha sonra yayınlanan yönetmelikte tüm bireysel emeklilik şirketleri uygun görüldü.
EMEKLİLİĞE HAK KAZANMADAN İSTEĞE BAĞLI ÇIKMA HAKKI
Yukarıda ele almış olduğumuz yasal düzenleme çerçevesinde, otomatik katılım en azından başlangıçta “zorunlu” bir nitelik taşımaktadır. Çalışan otomatik katılımın gerçekleşmesine herhangi bir itiraz yöneltemeyecek ve sisteme “otomatik” girişini ve işveren tarafından ücretinden kesinti yapılarak emeklilik şirketine “aktarım” gerçekleştirilmesini önleyemeyecektir.
Buna karşılık çalışan, otomatik katılım ertesinde “sistemden çıkma” hakkına sahiptir. Çıkmanın otomatik katılıma özgü “yasal cayma” hakkının kullanılması yoluyla olabileceği kuşkusuzdur.
Diğer taraftan, çalışanın BES Yasası m.6 uyarınca sistemden emekliliğe hak kazanmadan isteğe bağlı şekilde ayrılma hakkı da mevcut olacaktır (bunun aksi yasada hükme bağlanmamıştır). Sakatlık hali dışında emekliliğe hak kazanmadan sistemden ayrılan çalışanın özellikle başlangıçtaki 1000 lira tutarındaki devlet katkısına hangi koşullarla ve hangi oranda hak kazanacağı BES Kanunu Ek Madde 1 hükmü uyarınca saptanacaktır.
KATKI PAYI ARTIRILABİLİR YA DA AZALTILABİLİR
BES, katılımcıların “katkı payı” ödemeleri esasına dayanmaktadır. Otomatik katılım, bu temel gereği ortadan kaldırmamaktadır. Ancak, otomatik katılıma konu olan çalışanların ödemekle yükümlü olacakları katkı payının ne olacağı (hangi sınırlar içinde artırılıp eksiltilebileceği) yasa ile belirlenmiştir. Buna göre, çalışanın ödeyeceği katkı payı, onun 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu m.80 çerçevesinde belirlenen prime esas kazancının yüzde üçüne karşılık gelen tutardır (Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası kanunu m.79 -o kanunda düzenlenen- kısa ve uzun vadeli sigortalar ile genel sağlık sigortası için prim alınmasının ve ödenmesinin zorunlu olduğunu öngörmüştür).
Ancak, çalışanın katkı payı olarak ödeyeceği yüzde üçlük oran Bakanlar Kurulu tarafından duruma göre iki katına kadar artırılabilecek veya yüzde bire (diğer bir anlatışla “prime esas kazancın yüzde birine”) kadar azaltılabilecektir. Yasa Bakanlar Kurulu’na katkı payı için götürü bir limit getirme yetkisini de vermiştir.
ÖDEMEDEN İŞVEREN SORUMLU
Çalışana ait katkı payı, emeklilik şirketine işveren tarafından ödenecektir. Kanunda çalışana ait katkı payının en geç çalışanın ücretinin ödeme gününü takip eden iş günü işveren tarafından şirkete aktarılacağı belirtilmektedir. İşveren katkı payını zamanında şirkete aktarmaz veya geç aktarırsa çalışanın –varsa- birikiminde oluşan parasal kaybından sorumlu olacaktır.
Çalışanın, eğer dilerse, otomatik katılıma ilişkin emeklilik sözleşmesinde belirlenen tutardan daha yüksek bir tutarda kesinti yapılmasını işverenden isteme hakkı da bulunmaktadır. Yasa “emeklilik sözleşmesinde belirtilen tutardan daha yüksek kesinti” demekle beraber, uygulamada ilk aşamada yasada (veya yasanın verdiği yetki çerçevesinde Bakanlar Kurulu’nca) belirlenen tutar esas olacaktır.
Çalışan hesabına yapılması gereken katkı payı ödemelerinin izlenmesi ve tahsil edilmesi konusunda ise BES Kanunu aşağıdaki düzenlemeye yer vermiştir:
● Otomatik katılımda çalışan için ödenmesi gereken katkı payının izlenmesi (“takibi”) ve “tahsili” sorumluluğu emeklilik şirketine aittir.
● Bununla birlikte, BES Kanunu, söz konusu “izleme” ve “tahsil” hususunda Hazine Müsteşarlığı’nın başka bir kuruluşu yetkilendirebileceğini de öngörmüştür.
● Bankalar, Sosyal Güvenlik Kurumu ve ilgili diğer kamu kurumları, çalışan katkı payının takip ve tahsili ile devlet katkısının hesaplanması için ihtiyaç duyulan verileri, Emeklilik Gözetim Merkezi’ne ve (varsa) izleme ve tahsil hususunda (Hazine Müsteşarlığı tarafından) yetkilendirilecek kuruluşa aktaracaklardır.
● Emeklilik Gözetim Merkezi ile Hazine Müsteşarlığı tarafından yetkilendirilecek kuruluş, söz konusu verileri şirketler ile paylaşabilecektir.
● Bu verilerden kişisel nitelikte olanlar, veri sahibinin açık rızasının alınmasına gerek olmaksızın ilgili kuruluşlar arasında paylaşılabilecek ve veri paylaşımı, kişisel verilerin korunmasına ilişkin mevzuat hükümlerine aykırılık oluşturmayacaktır.
OTOMATİK KATILIM’DA KESİNTİLER DAHA DÜŞÜK
Yasal düzenleme, emeklilik şirketlerinin otomatik katılım uyarınca sisteme katılmış olan kişilerden yapılacak kesintileri sınırlamıştır. Buna göre, emeklilik şirketleri yalnızca fon işletim gideri kesintisi yapabileceklerdir.
SÖZLEŞMELER YENİ İŞYERİNE AKTARILABİLİYOR
Otomatik katılıma ilişkin düzenleme uyarınca bir emeklilik sözleşmesi bulunan çalışanın işyerinin değişmesi halinde ne şekilde hareket edilmesi gerektiği önemli bir husustur. BES Kanunu bu hususta şu esasları öngörmektedir:
● Yeni işyerinde otomatik katılıma ilişkin bir emeklilik planı var ise çalışanın birikimi ve sistemde kazandığı emekliliğe esas süresi yeni işyerindeki emeklilik sözleşmesine aktarılır.
● Yeni işyerinde emeklilik planı yoksa, çalışan, eğer isterse önceki işyerinde düzenlenmiş sözleşme kapsamında katkı payı ödemeye devam edebilir; bu yolda istemde bulunmazsa, otomatik katılıma ilişkin emeklilik sözleşmesi sonlandırılır.
● Çalışan bu yöndeki talebini, işyeri değişikliğini izleyen ayın sonuna kadar emeklilik şirketine bildirmek zorundadır.
1000 LİRALIK KATKI DEĞİŞEBİLİR
Bireysel Emeklilik Sistemi “win-win” (kazan-kazan) esası uyarınca oluşturulmuştur. Devlet ve ülke ekonomisi, katılımcıların yaptığı katkı payı ödemeleri sayesinde kullanılabilecek bir kaynağa; katılımcılar ise iyi bir yatırım ve tasarruf olanağına kavuşmaktadır. Katılımcılar açısından sistemi çekici kılmak amacıyla, devletin ayrıca her katılımcı için katkıda bulunması çözümü benimsenmiştir. Otomatik katılım kapsamındaki çalışanlar lehine ise “ek” Devlet katkısı öngörülmüştür.
● Devlet bir yandan çalışan adına (işveren aracılığıyla) ödenen katkı payları üzerinden herkes için sağladığı devlet katkısını sağlayacak;
● Diğer yandan da, çalışanın otomatik katılıma özgü cayma hakkını kullanmaması halinde, sisteme girişte bir defaya mahsus olmak üzere 1000 lira tutarında ilave katkıda bulunacaktır.
● Bu ek katkı da BES Kanunu Ek Madde 1’de bütün katılımcılar için hükme bağlanmış olan devlet katkısı hak etme ve ödeme koşuluna tabidir.
● Bakanlar Kurulu, bu tutarı yarısına kadar artırmaya veya yarısına kadar azaltmaya yetkilidir.
● Devlet katkısı emekliliğe hak kazanılması halinde de söz konusu olacaktır: Emeklilik hakkının kullanılması halinde, çalışan eğer hesabında bulunan birikimi en az on yıl süreli bir yıllık gelir sigortası sözleşmesi kapsamında almayı seçerse, ona birikiminin yüzde beşi karşılığı ek devlet katkısı ödemesi yapılacaktır.
KATKI PAYLARI İMTİYAZLI ALACAK STATÜSÜNDE
Çalışanlara ait katkı payları, onların işverenleri tarafından ödenecek ücretlerinden kesilerek ödenecektir. BES Kanunu işverenin ödeme güçlüğü içine düşmüş bulunması olasılığı için özel bir çözüm benimsemiş ve çalışana ait katkı paylarının, işverene karşı yürütülen haciz ve iflas yoluyla takiplerde, işçi alacağı niteliğinde imtiyazlı bir alacak olacağını öngörmüştür.
DENETİMİ BAKANLIK TARAFINDAN YAPACAK
İşverenlerin otomatik katılıma ilişkin düzenleme uyarınca söz konusu olan yükümlülüklerine uygun davranmış olup olmadıkları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından denetlenecektir. İşverenin yükümlülüklerine aykırı davranması halinde, her bir ihlal için 100 lira idari para cezası uygulanacaktır.
Otomatik katılıma ilişkin düzenleme bazı hususlarda da Bakan’a yetki tanımış bulunmaktadır. Bakan
● Ilgililerin “hesaben” takip edebilmesini sağlayacak şekilde devlet katkısının taahhüt olarak hesaplanmasına ve taahhüt edilen tutarların ödenmesine karar verebilir.
● Mevcut katılımcıların devlet katkılarının değerlendirilmesine ilişkin usul ve esasları belirleyebilir.
● Kurulacak fonların içeriğini belirleyebilir ve fonlara sayı sınırı getirebilir.
OTOMATİK KATILIM’DA ÇALIŞANIN KATKI PAYI OLARAK ÖDEYECEĞİ YÜZDE ÜÇLÜK ORAN BAKANLAR KURULU TARAFINDAN DURUMA GÖRE İKİ KATINA KADAR ARTIRILABİLECEK VEYA %1’E (DİĞER BİR ANLATIŞLA, PRİME ESAS KAZANCIN YÜZDE 1’İNE) KADAR AZALTILABİLECEK.
Otomatik Katılım’da katkı payı emeklilik şirketine zamanında aktarılmazsa, çalışanın birikiminde oluşan parasal kayıptan işveren sorumlu olur.